Een aantal potentiële vaccins tegen het coronavirus laten al de eerste resultaten zien, in de verschillende fasen van onderzoek. Dat berichtten verschillende media de afgelopen weken. Maar wat betekent dit precies? We vroegen het onze vaccinexperts Carla Jonker en Leonoor Wijnans.
Hoe wordt een vaccin getest?
“Een vaccin wordt eerst in het laboratorium en eventueel in proefdieren onderzocht op werkzaamheid en veiligheid. Daarna wordt een vaccin in drie fases getest bij mensen. Dit noemen we de klinische studies”, zo vertelt Carla Jonker, senior regulatory project leader en vaccinexpert bij het CBG. “In de eerste fase testen onderzoekers het vaccin bij tientallen gezonde vrijwilligers om te zien hoe zowel de persoon zelf, als het immuunsysteem reageert op het vaccin. Vervolgens wordt in de tweede fase het vaccin aan een paar honderd personen gegeven. Het doel van deze fase is om vast te stellen wat de optimale dosis is en welk doseringsschema daarbij hoort. Op basis van de dosis en het doseringsschema, wordt in fase 3 de werkzaamheid en veiligheid vastgesteld. Dit gebeurt aan de hand van gerandomiseerd onderzoek. Dit betekent dat door loting de ene helft van de groep vrijwilligers het vaccin toegediend krijgt en de andere helft het COVID-19 vaccin niet krijgt. Beide groepen worden gedurende de studie gevolgd om de werkzaamheid en veiligheid te meten. En om te zien hoe lang het vaccin bescherming geeft. Uit de resultaten van al deze studies zal uiteindelijk blijken of het vaccin goed genoeg werkt en veilig is.”
Wat is nu de stand van zaken?
De Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) houdt alle lopende onderzoeken naar vaccins tegen COVID-19 bij. Momenteel zijn er ruim tweehonderd mogelijke vaccins tegen corona in ontwikkeling, waarvan er achtentwintig vaccins nu zo ver zijn dat ze op mensen getest worden. Vijf vaccins bevinden zich in de laatste fase van onderzoek.
Carla: “Het is goed dat er verschillende vaccins ontwikkeld worden door meerdere bedrijven. Het is nu alleen nog te vroeg om te weten wat de balans tussen werkzaamheid en veiligheid is voor de vaccins die in ontwikkeling zijn.”
Stel dat een vaccin alle fases van de klinische studies met succes heeft doorlopen, wat gebeurt er daarna?
“Een fabrikant kan dan een aanvraag doen bij het Europees medicijnagentschap EMA voor goedkeuring van het vaccin. Als CBG kijken we dan samen met collega medicijnautoriteiten in Europa naar de studies die de fabrikant heeft gedaan. Is voldoende wetenschappelijk aangetoond dat het vaccin werkt tegen COVID-19, is de kwaliteit van het vaccin goed én zijn de bijwerkingen en risico’s beperkt? Dan keuren we een vaccin goed en krijgt het een handelsvergunning. De fabrikant mag daarmee het vaccin op de markt brengen in alle EU-lidstaten.”
Waar letten jullie op tijdens de beoordeling van een vaccin?
“Als medicijnautoriteit beoordelen we of de balans tussen de werkzaamheid en veiligheid van een vaccin positief is. En of het vaccin, en de manier van productie, van goede kwaliteit is. Hierbij kijken we of het vaccin bescherming biedt, hoe goed deze bescherming is en naar mogelijke bijwerkingen, de ernst en de duur van de bijwerkingen. Dit alles wordt meegenomen in de afweging om een vaccin wel of niet goed te keuren. Overigens is het goed om te weten dat de meeste bijwerkingen van een vaccin al gemeld worden in de eerste twee fases van de studies. Als er tijdens deze fases ernstige bijwerkingen optreden, dan kan fase 3 niet plaatsvinden”, aldus Leonoor Wijnans, senior beoordelaar en vaccinexpert bij het CBG.
Hoe kan het proces eventueel versneld worden?
“Normaal gesproken duurt de ontwikkeling van een vaccin 10 tot 15 jaar. Veel van de vaccins in ontwikkeling zijn gebaseerd op vaccinplatform-technologieën. Dat houdt in dat je dezelfde, bekende technieken toepast die al uitgebreid bij andere ziektebeelden zijn getest”, vertelt Leonoor. “Bijvoorbeeld wanneer een ontwikkelaar dezelfde methode gebruikt die eerder is gebruikt bij de ontwikkeling van een vaccin tegen een andere ziekte. Dan is daar al veel veiligheidsdata over beschikbaar. Hierdoor zijn bepaalde studies, die de veiligheid van het vaccin in dierproeven onderzoeken, niet meer nodig. Een andere mogelijkheid om het proces te versnellen is dat de fase 1 en 2 studies min of meer tegelijk uitgevoerd worden.”
“Als alle onderzoeken afgerond zijn, heeft het Europees beoordelingscomité CHMP normaal gesproken zo’n 210 dagen tijd om een medicijn of vaccin te beoordelen. Maar omdat het in deze pandemie van levensbelang is dat er zo snel als mogelijk een vaccin komt, kijken we naar allerlei manieren om het proces te versnellen. Zonder in te leveren op de veiligheid van het vaccin”, vult Carla aan. “Zo bekijken we bijvoorbeeld of het mogelijk is om een vaccin straks te evalueren via een ‘versnelde beoordeling’. Hierbij worden dan meer mensen en manuren ingezet om het beoordelingsproces sneller af te ronden. Daarnaast behoort de zogenoemde ‘rolling review’ ook tot de mogelijkheden. Ondanks dat de vaccinontwikkelaar het onderzoek nog niet heeft afgerond, starten we dan alvast met het beoordelen van de informatie die al wel beschikbaar is.”
Normaal duurt het ontwikkelen van een vaccin gemiddeld 10 tot 15 jaar, nu veel korter. Is het vaccin dan wel veilig?
“Dat we het proces proberen te versnellen, betekent niet dat we ook moeten inleveren op kwaliteit en veiligheid. Als medicijnautoriteit kijken we net zo kritisch naar een mogelijk coronavaccin, als naar ieder ander vaccin. Zo worden dezelfde grondige klinische onderzoeken gedaan om de bijwerkingen goed in kaart te brengen en te evalueren. Want ondanks de noodzaak, moet een vaccin ten alle tijden zo veilig mogelijk zijn”, zo benadrukt Carla. Het gaat hier namelijk om grote groepen gezonde mensen die een vaccin straks kunnen krijgen. “Na goedkeuring is de fabrikant, net als voor medicijnen, verantwoordelijk voor de bewaking van de kwaliteit, werkzaamheid en veiligheid van het vaccin. Daarnaast is het EMA samen met de Universiteit Utrecht het project ACCESS (vACcine Covid-19 monitoring ReadinESS) opgestart. Doel van dit project is om de werkzaamheid en veiligheid in Europa te monitoren. Als het vaccin eenmaal grootschalig gebruikt wordt, kunnen onbekende en zeldzame bijwerkingen en ziektebeelden naar voren komen die in het klinisch onderzoek niet zichtbaar waren. In Nederland zijn naast de Universiteit Utrecht ook het Universitair Medisch Centrum Utrecht, het RIVM en Lareb betrokken bij dit project.”
Als het vaccin is goedgekeurd, wat gebeurt er dan?
“Wanneer er een vaccin of meerdere vaccins tegen COVID-19 worden goedgekeurd, betekent dit niet automatisch dat iedereen gelijk het vaccin krijgt. Na goedkeuring adviseert De Gezondheidsraad en Zorginstituut Nederland aan de minister welke doelgroepen in aanmerking moeten komen voor het vaccin. De minister neemt vervolgens een besluit hierin. Ondertussen blijven andere studies naar medicijnen en vaccins gewoon doorlopen.”
Bron: CBG-meb
